Dolina Kościeliska należy do najchętniej odwiedzanych przez turystów miejsc w Tatrach. Składają się na to piękne widoki, łatwa dostępność komunikacyjna oraz łatwość wędrówki. W jej otoczeniu znajdują się liczne jaskinie, z których Mroźna, Mylna, Raptawicka, Obłazkowa i Smocza Jama udostępnione są do zwiedzania bez specjalistycznego sprzętu. Na końcu doliny, na Hali Ornak znajduje się schronisko turystyczne dające możliwość odpoczynku.
Najbardziej widokowymi miejscami w dolinie Kościeliskiej są okolice Schroniska na Hali Ornak, skąd podziwiać można główną grań Tatr z Kamienistą, Smreczyńskim Wierchem, Błyszczem i Doliną Pysznej.
Piękne widoki czekają też na wszystkich, którzy zdecydują się na wyjście do Smreczyńskiego Stawu oraz na Polanę Stoły. W tym drugim wypadku nagrodą za trud podejścia jest też widok na pasterskie szałasy.
Dolina Kościeliska znajduje się w Tatrach Zachodnich, na wysokości Kir w wiosce Kościelisko. W swojej górnej części otoczona jest przez tworzące wachlarzowate otoczenie szczyty Tomanowego Wierchu, Smreczyńskiego Wierchu, Kamienistej i Błyszcza.
Zbudowane ze skał osadowych Tatry Zachodnie są miejscem, gdzie licznie występują jaskinie. Dolina Kościeliska jest największym w polskich Tatrach ich skupiskiem i jak dotąd doliczono się ich w głównej około 200, a w całym otoczeniu ponad 450. Do zwiedzania bez specjalistycznego sprzętu udostępnionych jest 5. W dolnej części doliny znajduje się oświetlona Jaskinia Mroźna, natomiast jaskinie Raptawicka, Mylna i Obłazkowa leżące powyżej Hali Pisanej zwiedza się samodzielnie i konieczna jest do tego latarka. Smocza Jama to krótki skalny korytarz nad Wąwozem Kraków.
Od XVI w. w Dolinie Kościeliskiej znajdowały się hale, na których pasano owce. Już wtedy okoliczne góry penetrowane były przez poszukiwaczy metali. Początkowo wydobywano tu śladowe ilości srebra oraz miedź, z czasem dołączyły do tego rudy żelaza. Na polanie Stare Kościelisko znajdowała się działająca do połowy XIX w. kuźnica. Stoi tu ładna, kryta gontem kapliczka zbudowana przez górników, choć przyjęło się nazywać ją Kapliczką Zbójnicką.
Zbójnicka przeszłość także była udziałem Doliny Kościeliskiej. Przebiegał tędy szlak handlowy do Liptowa, a na podążających nim kupców często napadały bandy zbójników. Zachowały się też wzmianki o napadach na kuźnicę na Starych Kościeliskach, a w otoczeniu Doliny nie brakuje nazw takich jak Zbójeckie Okna, Zbójecki Stół czy Zbójeckie Turnie.
Pierwsi turyści zaczęli docierać do Doliny Kościeliskiej już na przełomie XVIII i XIX w. Uznawana była za jedno z najpiękniejszych miejsc na wycieczki i docierali tu zarówno zwykli turyści jak i pisarze, malarze i wypoczywający w Zakopanem ludzie kultury. W drugiej połowie XIX w. rozpoczęły się wycieczki na okoliczne szczyty, takie jak Błyszcz czy na Halę Stoły. Pierwsi śmiałkowie zapuszczali się też do jaskiń, a na Hali Pysznej działało spalone podczas II wojny światowej schronisko.
Wylot Doliny Kościeliskiej znajduje się w Kirach, ok. 8 km od centrum Zakopanego. Przy drodze znajduje się duży parking płatny dla samochodów osobowych i autokarów. Z Zakopanego jeżdżą do wlotu doliny busy odjeżdżające z placu przed Dworcem PKP.
Dolina Kościeliska jest doskonałym miejscem na wycieczkę z nawet małymi dziećmi. Prostą, utwardzoną i wznoszącą się łagodnie drogę pokona każdy kto ma dość siły, żeby wędrować. Do tego dochodzi wiele miejsc, gdzie można robić postoje. Trasę da się też pokonać z wózkiem spacerówką, choć powyżej Hali Pisanej lepiej żeby miał szersze opony. Dodatkową atrakcją dla dzieci jest bacówka oraz wypas owiec.
Dzieci można zabierać także na wycieczki w boczne odgałęzienia Doliny. Trzeba tylko pamiętać, że w każdym przypadku wiąże się to z podejściem. Jeśli dziecko jest na tyle sprawne żeby przez ok. 20-30 min iść pod górę, to bez problemów można je zabrać do Wąwozu Kraków, nad Smreczyński Staw czy do Jaskini Mroźnej. Przejście jaskini Smocza Jama oraz zejście do Jaskini Raptawickiej można podejmować z dziećmi w wieku ok. 6-7 lat, pod warunkiem, że nie mają lęku wysokości (drabiny!) oraz nie boją się ciasnych i wąskich miejsc. Miejscem nieodpowiednim dla dzieci jest Jaskinia Mylna, która wymaga dużej sprawności oraz odporności na ciemność i ciasnotę.
Dolina Kościeliska ma długość 7 km. Jej wylot znajduje się w Kirach. W górnej części doliny, na skraju Hali Ornak stoi schronisko turystyczne PTTK, w którym działa bufet. Spod schroniska odchodzą szlaki czarny nad Smreczyński Staw (ok. 40 min) i żółty do Doliny Chochołowskiej (ok. 1h 30 min).
Dno Doliny jest stosunkowo płaskie i wznosi się łagodnie w kierunku Hali Ornak. Płynie tędy Kościeliski Potok, a powyżej polany Stare Kościeliska bije Źródło Lodowe zaliczane do najpiękniejszych wywierzysk w Tatrach.
W Dolinie znajdują się dwa przewężenia skalne nazywane bramami. Pierwsza, Brama Kantaka nazwana od nazwiska działacza niepodległościowego Kazimierza Kantaka znajduje się kilka minut od wylotu Doliny, natomiast Brama Kraszewskiego, nazywana dawniej przez górali Między Krzesanicami leży w środkowej części doliny, nieco powyżej odejścia szlaku do Jaskini Mroźnej.
Mniej więcej 40 min od wylotu Doliny znajduje się polana Stare Kościeliska. W XVIII i XIX w. działał tu ośrodek hutniczy, a po jego likwidacji w połowie XIX w. stanęła tu karczma obsługująca turystów. Pamiątką po górnikach jest wystawiona przez nich kapliczka z symbolami kilofa i młotka oraz napisem Ave Maria nad wejściem.
Powyżej polany Stare Kościeliska znajduje się odejście niebieskiego szlaku w prawo prowadzące na Polanę na Stołach, gdzie znajdują się zachowane szałasy pasterskie. Jest to jeden z największych zespołów takiej zabudowy w Tatrach.
Bardzo popularnym miejscem postojów turystów idących w górę doliny jest Hala Pisana. Jej nazwa pochodzi od Skały Pisanej, na której w XIX w. swoje imiona i nazwiska ryli przybywający do Doliny Kościeliskiej turyści. Powyżej hali, w lewo odchodzi żółty szlak do Wąwozu Kraków oraz jaskini Smocza Jama. Wąwóz jest wapienną dolinką krasową, która na odcinku nieco ponad 150 m odznacza się stromymi skałami oraz wypełnionym skalnym rumoszem dnem. Powyżej przewężenia skalna grań z drabiną prowadzi do wejścia Smoczej Jamy, krótkiego skalnego korytarza, który w dużej części pokonuje się w kucki. Wylot jaskini znajduje się z drugiej strony skały skąd szlak sprowadza na Halę Pisaną. Choć przejście jaskini nie jest trudne, to po deszczach drabina i skały są śliskie. Warto mieć solidne buty i latarkę oraz pamiętać o tym, że na dnie jaskini zalega błoto i stoją kałuże wody.
Powyżej Hali Pisanej w prawo odchodzi czerwony szlak prowadzący do Jaskiń Mylnej, Raptawickiej i Obłazkowej. Wszystkie trzy przeznaczone są do indywidualnego zwiedzania i nie są oświetlone. Wymagają posiadania latarki, ciepłych ubrań (temperatura pod ziemią wynosi mniej niż 10 stopni Celsjusza, a przebywa się w niej przez kilkadziesiąt minut) oraz solidnych butów ze względu na wilgoć i kałuże wody na podłożu.
Najbardziej znana z jaskiń w Dolinie Kościeliskiej, Mroźna, znajduje się w jej dolnej części. Odejście prowadzącego do niej czarnego szlaku umiejscowione jest powyżej polany Stare Kościeliska, obok Lodowego Źródła. Jaskinia jest oświetlona i jest najłatwiejszą z udostępnionych w Dolinie Kościeliskiej. Panuje w niej temperatura stała 6 stopni Celsjusza, a zwiedzanie trwa około pół godziny więc należy mieć ze sobą ciepłe ubranie. Część korytarzy jest niska i pokonuje się je w kucki. Wstęp do jaskini jest płatny i można ją zwiedzać od 9 do 17:00.
Na końcu Doliny Kościeliskiej, na Hali Ornak stoi zbudowane w 1949 r. schronisko. Dla większości turystów jest ono celem wycieczki do Doliny, ale można stąd powędrować jeszcze wyżej. Pięknym celem takiej wycieczki może być Smreczyński Staw znajdujący się w odległości 40 min marszu powyżej schroniska. Jego położeniem i otoczeniem zachwycali się w przeszłości Modrzejewska, Konopnicka czy Tetmajer.
W Dolinie Kościeliskiej na Hali Wyżnia Kira Miętusia prowadzony jest kulturowy wypas owiec. Znajduje się tu bacówka Józefa Słodyczka „Maśniaka”, nazywanego profesorem ze względu na jego współpracę w zakresie kultywowania tradycji pasterskich z Uniwersytetem Jagiellońskim. W bacówce można kupić oscypki, bundz, bryndzę oraz żętycę.
Dolina Kościeliska znajduje się na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego i za wstęp na szlak pobierana jest opłata. Bilety można kupić w kasie przy wejściu na szlak lub online na stronie TPN: https://tpn.pl/zwiedzaj/e-bilety
Dnem doliny do Hali Pisanej jeżdżą czteroosobowe dorożki konne, które można wynająć na postoju obok punktu kasowego.
Toalety na szlaku dnem Doliny Kościeliskiej znajdują się przy kasach, przy odejściu szlaku do jaskini Mroźnej, na Hali Pisanej oraz w schronisku na Hali Ornak. Korzystanie z nich jest bezpłatne.
Dnem Doliny Kościeliskiej biegnie zielony szlak turystyczny. Od wylotu doliny do schroniska na Hali Ornak ma on 6 km długości i prowadzi lekko wznoszącą się bitą drogą. Dolina jest w większości szeroka, z widokami na otaczające szczyty. Przewężenia, Brama Kantaka i Brama Kraszewskiego znajdują się w dwóch miejscach. Dogodne miejsca odpoczynku można znaleźć przy bacówce na hali Wyżnia Kira Miętusia, na polanie Stare Kościeliska, na Hali Pisanej oraz przy schronisku Ornak. Przejście trasy zajmuje około półtorej godziny bez odejść w celu zwiedzania jaskiń czy do Wąwozu Kraków.
Smreczyński Staw znajduje się w zagłębieniu między morenami naniesionymi przez lodowce opadające z Dolin Pyszniańskiej i Smreczyńskiej. W przeszłości górale wierzyli, że nie ma on dna, a wypływająca z niego woda mogłaby zalać nawet Kraków. Brzegi stawu porasta las górnoreglowy, a wyżej widoczny jest grzbiet Tatr ze Smreczyńskim Wierchem. Nad stawem znajduje się kilka ławek do odpoczynku. Dojście spod schroniska na Hali Ornak odbywa się czarnym szlakiem i zajmuje ok. 40 min. Szlak pnie się cały czas pod górę. Powrót tą samą drogą w około 25 min.
Jedną z możliwości uatrakcyjnienia wizyty w Dolinie Kościeliskiej jest zwiedzanie Jaskini Mroźnej. Jej wlot znajduje się powyżej dna doliny i prowadzi do niego czarny szlak pieszy. Dojście do jaskini zajmuje ok. 20-25 min i prowadzi cały czas pod górę. Przy wejściu znajduje się kasa biletowa. Zwiedzanie odbywa się w dużych grupach, które najpierw słuchają opowieści przewodnika by następnie samodzielnie przejść oświetlonymi chodnikami. W wielu miejscach trzeba się schylać lub wręcz iść w kucki. Przejście jaskini zajmuje ok. 30 min. Trasa jest jednokierunkowa i ma 570 m. Wyjście znajduje się w innym miejscu niż wejście, a powrót do Doliny Kościeliskiej zajmuje 10 min. Na całą wycieczkę należy przeznaczyć ok. 1 h 15 min plus w sezonie czas oczekiwania na wejście do środka.
Polana Stoły wznosi się nad Doliną Kościeliską w rejonie polany Stare Kościeliska. Oferuje piękny widok na otoczenie doliny oraz świetnie zachowany zespół pasterskich szałasów zaliczany do najcenniejszych w Tatrach. Szlak na Stoły oznaczony jest kolorem niebieskim i rozpoczyna się obok Lodowego Źródła. Ma długość 2 km i na tym odcinku wznosi się o 350 m dlatego jego przejście zajmuje około półtorej godziny. Powrót odbywa się tą samą trasą i trwa godzinę. Łącznie wycieczka zabiera około 2 h 30 min plus czas przeznaczony na odpoczynek na polanie.
Wąwóz Kraków zaliczany jest do najpiękniejszych krasowych dolinek w Tatrach, a Smocza Jama gwarantuje skok adrenaliny po spokojnym spacerze Doliną Kościeliską. Szlak przez Wąwóz Kraków oznaczony jest żółtymi znakami. Wejście znajduje się powyżej Hali Pisanej. Początkowo trasa prowadzi lasem, lekko pod górę, a następnie wchodzi w wąski, kręty wąwóz. Na jego końcu, do którego idzie się z dna doliny 15 min znajduje się pionowa ściana skalna z widocznym wyżej wlotem jaskini Smocza Jama. Dojście do niego odbywa się po drabinie oraz stopniami skalnymi zabezpieczonymi łańcuchem. Jaskinia jest wąska, ciasna i trzeba ją pokonywać w większości w kucki. Dno jest wilgotne i tworzą się w nim kałuże. Przejście jaskini trwa 10 min. Wyjście znajduje się w innym miejscu niż wejście i powrót od niego na Halę Pisaną trwa ok. 20 min. Łącznie na tę wycieczkę należy przeznaczyć ok. 1 h plus czas na oczekiwanie w kolejce do wejścia. W sezonie jest to miejsce mocno zatłoczone i robią się korki. Trzeba też pamiętać, że po deszczu skała jest śliska i łatwo o wypadek. Planując wejście do jaskini należy mieć sportowe buty na twardej podeszwie (sandały nie będą do tego odpowiednie). Dobrze jest mieć latarkę.
Jaskinia Mylna jest najtrudniejszą z udostępnionych do zwiedzania jaskiń w polskich Tatrach. Aby myśleć o jej zwiedzaniu należy mieć mocne źródło światła w postaci latarki, ciepłą odzież, której nie będzie żal pobrudzić, mocne buty na twardej podeszwie. Przydaje się zapasowa latarka ponieważ w jaskini jest wilgotno i czasem zdarza się, że w wyniku zwilgnięcia latarka przestaje działać. Ciemności w połączeniu z brakiem zasięgu i dużą ilością korytarzy mogą zaowocować niebezpiecznymi sytuacjami.
Dojście do Jaskini Mylnej znajduje się powyżej Hali Pisanej. W prawo odchodzi tu czerwony szlak. Po pokonaniu skały zabezpieczonej łańcuchem dociera on najpierw do Jaskini Obłazkowej, której zwiedzanie zajmuje ok. 20 min. Wejście do Jaskini Mylnej znajduje się kilkadziesiąt metrów dalej. Cała trasa w jaskini oznakowana jest czerwonymi znakami- główny korytarz biało-czerwono-bialymi paskami, a boczne ślepe korytarze, do których można wejść biało- czerwonymi trójkątami. Sklepienie jaskini jest niskie i większość wędrówki odbywa się w kucki. Jest tu też wąsko, a na dnie zalega błoto i tworzą się kałuże. W jaskini panują nieprzeniknione ciemności i mocna latarka jest niezbędna. Latarka z telefonu komórkowego jest w tej sytuacji zupełnie niewystarczająca, a do tego szybko wyczerpuje baterię. Przejście całej jaskini (wyjście znajduje się w innym miejscu niż wejście) zajmuje ok. 45 min. Powrót do doliny to ok. 20 min. Na całą wycieczkę należy przeznaczyć ok. półtorej godziny.
Jaskinia Raptawicka znajduje się w górnej części Doliny Kościeliskiej, w sąsiedztwie Jaskini Mylnej. Dojście do niej początkowo prowadzi wraz z czerwonym szlakiem do Jaskini Mylnej. Po przejściu stromej skałki z łańcuchami w stronę Jaskini Raptawickiej odchodzą czarne znaki. Podejście odbywa się po stromej, zabezpieczonej łańcuchami skale, a zejście do jaskini pokonuje się 4 metrową drabiną. Główna komora Jaskini Raptawickiej jest doświetlona naturalnie wpadającym światłem. Penetracja bocznych, ślepych korytarzy wymaga posiadania latarki. Powrót do Doliny odbywa się tą samą drogą. Zejście po stromej skale, szczególnie po deszczu może być niebezpieczne. Cała wycieczka zajmuje około godziny.
Dolina Kościeliska znajduje się na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zgodnie z jego regulaminem nie wolno tu wprowadzać psów ani innych zwierząt domowych nawet jeśli są prowadzone na smyczy.
Zimą Dolina Kościeliska jest dostępna dla turystów. Trasa jest bezpieczna i nie wiąże się z zagrożeniem lawinami. Także podejścia do Smreczyńskiego Stawu i na Polanę Stoły są wykonalne pod warunkiem przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Choć jaskinie w Dolinie Kościeliskiej są czynne cały rok (oprócz Mroźnej, która zamykana jest między październikiem a końcem kwietnia), to odwiedzanie ich wiąże się z ryzykiem wypadku. Prowadzące po śliskiej skale dojścia wymagają do pokonania co najmniej raczków.
Wychodząc na szlak zimą, szczególnie gdy zalega śnieg warto pamiętać o tym, że wędrówka w takich warunkach trwa dłużej. Dobrze jest mieć podkładki antypoślizgowe lub raczki oraz kije trekingowe. Zmrok zimą zapada już około 15:30- 16:00 dlatego na szlaki należy wychodzić na tyle wcześnie, żeby zdążyć wrócić. Pomocnym wyposażeniem jest latarka bo ta w telefonie zwykle bardzo szybko wyczerpuje baterię.
Zimą Doliną Kościeliską można się poruszać na nartach biegowych lub skiturowych. W okolicy znajdują się też popularne trasy skiturowe Granią Ornaku ze zjazdem do Doliny Chochołowskiej, Przez Polanę Tomanową na Czerwone Wierchy czy z Wyżniej Kiry Miętusiej na Czerwone Wierchy.
Na końcu Doliny Kościeliskiej na skraju Hali Ornak znajduje się schronisko PTTK. Zostało zbudowane w latach 1947-1948 jako następca spalonego przez Niemców schroniska na Hali Pysznej. Jest to duży budynek kamienno- drewniany, kryty gontowym, spadzistym dachem. Obecnie znajduje się tu 49 miejsc noclegowych oraz restauracja.
Wybierając się do Doliny Kościeliskiej nie można przegapić widokowych okolic Schroniska Ornak. Pomimo podejścia warto też wybrać się nad malowniczy Smreczyński Staw. Wspaniałą atrakcją krajobrazową jest Wąwóz Kraków ze swoją krasową rzeźbą i stromymi ścianami.
Idąc dnem doliny warto zwrócić uwagę na małe dzieło ludowej architektury jaką jest Kapliczka Zbójnicka na polanie Stare Kościeliska oraz wstąpić do bacówki na Wyżniej Kirze Miętusiej, gdzie można skosztować tradycyjnie wyrabianych serów.
Zwiedzanie jaskiń uzależnione jest od indywidualnych predyspozycji ze względu na ciemność, małą ilość przestrzeni czy konieczność przeciskania się przez ciasne miejsca. Niemniej wizyta w jaskini Mroźnej czy Smoczej Jamie to fascynujące doświadczenie, które zapada w pamięć na długo.